Bitwa Białostocka – Rekonstrukcja
Walki o Białystok
Już po raz drugi w Białymstoku odbyła się rekonstrukcja walk o miasto stoczonych w końcu sierpnia 1920 roku. Skorzystaliśmy z zaproszenia do udziału w bitwie. Wbrew niektórym twierdzącym, że kawaleria nie wałczyła o Białystok przypominamy:
Rozpoczęte 16 sierpnia kontruderzenie znad Wieprza już po dobie walk zagroziło tyłom 16 Armii (2, 8, 10, 17, 27 Dywizjom Sowieckim (DS.)). Od 19 do 20 sierpnia jednostki polskie opanowały przeprawy na Bugu w Drohiczynie i Frankopolu 16 Armia, zmuszona do zmiany kierunku odwrotu, ruszyła na Białystok. Cofające się wojska sowieckie ogarniał chaos, mnożyły się dezercje, wiele dywizji i brygad traciło zwartość organizacyjną. W kierunku miasta zdążała też forsownymi marszami 1 Dywizja Piechoty Legionów. Jej dowódca, płk Stefan Dąb-Biernacki, po przeanalizowaniu sytuacji wydał wieczorem 20 sierpnia rozkaz uderzenia na Białystok, aby opanować węzeł komunikacyjny i odciąć przeciwnikowi drogę odwrotu. Zadanie to powierzył l ppLeg., wzmacniając go 1 batalionem 5 ppLeg. i 1 dywizjonem 1 papLeg. (łącznie około 2 tys. żołnierzy, 50 ckm i 12 dział). Przy l ppLeg. znajdowało się dowództwo 1 BPLeg.z płk. Edmundem Knollem-Kownackim. 21 sierpnia dwie czołowe kompanie l ppLeg., po wykonaniu czterdziestokilometrowego marszu, zdobyły w walce wręcz wieś Zwierki (14 km od Białegostoku) obsadzoną przez oddział 492 ps. Wzięto 100 jeńców i 9 ckm. Grupy rozbitków dotarły do Białegostoku i uprzedziły załogę miasta o nadciąganiu Polakó
22 sierpnia o godz. 2.00 zgrupowanie polskie ruszyło na Białystok z 2 batalionem 1 ppLeg. w straży przedniej.
Podczas krótkiego postoju w Kurianach dowódca l ppLeg., kpt. Zygmunt Wenda (zastępujący czasowo ppłk. Jana Kruszewskiego), wydał rozkazy do natarcia na Białystok. Miasta broniła 164 Brygada Strzelców (BS) z 55 Dywizji Strzeleckiej (DS) z dywizjonem artylerii, dywizjonem kawalerii baszkirskiej i pociągiem pancernym nr 22 (około 2400 żołnierzy, 13 dział i 35 ckm)). Na stacji stały transporty wojskowe gotowe do ewakuacji. Mimo że załogę postawiono w stan alarmu, 3 batalion 1 ppLeg., dowodzony przez kpt. Józefa Marskiego-Marjańskiego, o świcie 22 sierpnia brawurowym atakiem przerwał linię obrony 492 ps i wdarł się do miasta od strony przedmieścia Skorupy, torując drogę innym pododdziałom pułku.
Podczas walk ulicznych żołnierzy wsparła ludność cywilna. Do godz. 7.00 miasto opanowano. Rozbito doszczętnie 164 BS, biorąc ponad 2 tys. jeńców, 13 dział, około 30 ckm oraz 3 pociągi z zapasami i sprzętem wojskowym).
Zanim jednak l ppLeg. zdołał zorganizować obronę miasta, o godz. 8.15 od południowego zachodu podeszły do Białegostoku straże przednie 16 i części 3 Armii.. O godz. 9.00 od strony Baciut i toru kolejowego z Łap ukazały się tyraliery 2 i 21 DS. Przeciwnik nacierał nie zważając na straty. Po dwugodzinnej walce piechota sowiecka wdarła się na stanowiska 3 kompanii pod Bażantarnią. Kompania polska, której zabrakło amunicji, została w walce na bagnety zepchnięta do miasta. Groźną sytuację opanował kpt. Marski-Marjański, który zebrał kilkunastu żołnierzy i rzucił się z nimi do kontrataku, porywając za sobą cofających się legionistów. Zaskoczonych Rosjan ogarnęła panika. Pogromu dopełniła nadbiegająca z pomocą odwodowa 9 kompania. W pościgu wzięto około tysiąc jeńców. Przed godz. l3 nowe oddziały nieprzyjaciela ponownie zaatakowały 3 kompanię, która nie zdążyła uzupełnić amunicji i opanowały wzgórze pod Bażantarnią. Kpt. Wenda osobiście poprowadził do przeciwnatarcia 8 kompanię l ppLeg. oraz 7 kompanię 5 ppLeg. i odzyskał utracone stanowiska. Nieco wcześniej 6 i 7 kompanie l ppLeg. odrzuciły wyprowadzony z kierunku Wołkowyska atak resztek 491 ps, wspieranych przez pociąg pancerny. Prowadzenie obrony utrudniała rozległość miasta, brak map i środków łączności. W praktyce poszczególne kompanie działały samodzielnie, sporadycznie nawiązując kontakt z sąsiadami. Dawało też znać o sobie przemęczenie żołnierzy forsownymi marszami pościgowymi. Pułk przeważnie maszerował dzień i noc z trzy-czterogodzinną przerwą na sen. Od 19 do 22 sierpnia przebył 125 km. Dużą pomocą była natomiast postawa ludności, która włączyła się do obrony, pomagając jako przewodnicy, udzielając pomocy rannym, a także biorąc czynny udział w walkach. Około godz. 14 pod Białystok nadciągnęła 27 DS najlepsza jednostka 16 Armii, licząca w stanie bojowym około 1400 żołnierzy, 22 działa, 90 ckm. Pod miastem stłoczyły się zdemoralizowane resztki oddziałów 5, 6, 8, 10, 17, 55 i 57 DS. Gotowość bojową zachowywały 2 i 21 DS, ale wstrząśnięte stratami poniesionymi w dotychczasowych walkach o miasto odmawiały udziału w kolejnym natarciu. Po bezskutecznych próbach zorganizowania ataku kilku jednostek, Putna rzucił do natarcia swoją dywizję. 79 i 80 BS zaatakowały o godz. 15.00 odcinek 1 batalionu 1 ppLeg. i Bażantarnię. Podczas zaciętego boju wielokrotnie dochodziło do walk wręcz. Koszary pod Bażantarnią przechodziły z rąk do rąk. Sowieci, dysponujący przytłaczającą przewagą liczebną, zajęli stanowiska polskie i wtargnęli do miasta. Czerwonoarmiści opanowali dworzec osobowy i towarowy.
1 batalion cofał się ulicami w ogniu broni maszynowej, osłaniany przez działon 5 baterii 1 papLeg., który ogniem na wprost powstrzymywał napierających Rosjan. Do północnej części miasta wdarł się śmiałą szarżą 27 pułk kawalerii (pk) (około 200 żołnierzy). W mieście rozgorzały walki uliczne. W budynku Zarządu Miejskiego broniło się zaciekle kilkunastu żołnierzy, zebranych przez kpt. Marjańskiego. Trwające cały dzień walki objęły całe miasto, którego poszczególne części przechodziły kilkukrotnie z rąk do rąk. W czasie bitwy wykorzystano m.in. kilka pociągów pancernych.
Bitwa o Białystok zakończyła się pogromem resztek 16 Armii i towarzyszących im oddziałów 3 Armii. Na wschód w stanie zorganizowanym wycofały się tylko: 79 BS, część 80 BS, 27 pk, artyleria 27 DS (ocalałe pułki liczyły po 100-200 żołnierzy).
Złożyły broń 4, 5, 6, 22, 51, 63 BS, szkoła podoficerska 21 DS, resztki 5 i 6 DS oraz cała artyleria 2 DS. Po wycofaniu resztek oddziałów spod Białegostoku Rosjanie natychmiast przystąpili do odtwarzania zniszczonych jednostek (np. na nowo sformowana 6 DS dwa tygodnie później walczyła już pod Kuźnicą).
Straty polskie: 209 poległych i rannych. Sowieckie: przeszło 600 poległych i rannych, 8200 jeńców, 22 działa, 147 ckm, 1 samolot, 3 pociągi wyładowane bronią, zapasami i sprzętem. Setki żołnierzy sowieckich rozproszyło się po lasach. Polacy wyłapywali ich kilka dni po bitwie.
Tegoroczna rekonstrukcja odbyła się w strugach deszczu, ale zła aura nie przeszkodziła tysiącom białostoczan w oglądaniu naszej rekonstrukcji. Razem z nami wystąpili: Konna GRH Kresy, Stowarzyszenie Historyczno-Edukacyjne im. 7. Pułku Lansjerów Nadwiślańskich, GRH 14.Pułk Strzelców Syberyjskich, GRH Ludność Cywilna z Mławy,
Józef Piłsudski o poległym kpt. Marjańskim powiedział: „Pierwszy z dzielnych”. Kpt. Marjański zginął, przeszyty serią z ckm, podrywając do kontrataku żołnierzy swojego batalionu w obronie sztabu pułku. W bitwie uczestniczyli jako dowódcy pododdziałów – ppor. Emil Fieldorf „Nil” i ppor. Władysław Broniewski.
Bitwa Białostocka